Euskararen Donostia PatronatuaDonostiako Udala
Donostiako euskal idazleak
Liburuetako testuak
Liburuetako testuak

 

IDAZLAN-SORTA

Antonio Arzak

Antonio Arzak Alberdi (1855-1904)

 

Antonio Zavala

 

  Antonio Arzak Alberdi Donostian jaio zan, 1855-eko uztaillaren 26-an, eta andik bi egunera San Bizenteko elizan bataiatu zuten, Antonio Maria Biktor izenak ezarriz.

  Beraren gurasoak Manuel eta Antonia Ramona Justa izan ziran, biak donostiarrak. Aitaren aldeko aiton-amonak, Frantzisko Jabier Arzak, Altzako semea, eta Maria Teresa Izagirre, donostiarra. Amaren aldeko aiton-amonak, Antonio Maria Alberdi, bergararra, eta Maria Joakina Egaña. (1)

  Familia bizi zan etxeak Baderas zuan izena. Ategorrietan zegoan, gaur Notre Dame komentua dagoan ortan. Ziur aski, Antonio bertan jaioa izango zan.

  Baderas etxe ori Ulia auzokoa zan, 57 zenbakia zuana. Etxeak iru solairu omen zituan: bajo, principal y segundo piso, eta 374 metro kuadratu. Ortaz gaiñera, tolarea eta etxeorde bat ere bai. Onek 215 metro kuadratu zituan, beeko solairuan ukuillua zala, eta goien piso principal eta desván. Baita jardiña ere, 850 metrokoa. Garai bateko jauregi eder, bikain, patxaratsua, alegia.

  Ezker-eskubi beste bi etxe: sortaldean, Pasai aldera, Bellabista; eta sartaldean, Donosti aldera, Etxeberri. Ego aldera, berriz, Pasaiko bide zaarra.

  Garai artan, Ategorrietako alde ori leku soilla eta lasaia izango zan noski, naiz eta geroztik inguru dana etxez bete.

  Orregatik Antoniok, bere olerkietan ageri danez, ez du bere burua kaletartzat jotzen:

       

Mendiko umea naiz,

mendia det maite,

ez nintzake biziko

menditik aparte;

eta gaur kalean, ai!,

bizi banaiz ere,

ez naiz bizi mendira

begiratu gabe.

 

  Bere idazlan batean ere onela aitortzen du:

 

  «Nekazari jaio nitzan, jaunak, ez det lotsarik aitortzeko, eta gaur kalean bizi banaiz ere, kanpo librian jaiotako txori gaxua kaiolan bizi dan bezela, nere gogua, biotza, asmuak eta naia dijuaz kaletik mendira, zelaiera, baserrira......»

       

  Ulia mendia, berriz, bere-berea du:

 

Atzo zala diruri...

nitzala ibilltzen

sasi ta arboletan

kabiyak billatzen,

kirkirrak arrapatzen,

bildotxak maitatzen,

Juan Joxe amezketarra

zanian etortzen,

negua pasatzera

ardiyakiñ emen!

 

  Orduan itsatsiko zitzaion bere alderdirik nabarmen eta aberatsenetako bat: izadiaren maitasuna. Mendiak, zugaitzak, zerua, itxasoa ikusi utsarekin, lilluratu egiten zan ura. Ala ageri da, aren itz neurtuetan ez-ezik, beste idazlan guzietan ere.

  Ona alderdi oni buruz Adrian Loiarte jaunak esaten diguna:

 

  «Y mientras le vemos en su juventud coger la escopeta de caza, más que para cazar para recorrer los campos y admirar su paisaje; para disfrutar entre los robles, castaños y nogueras; para admirar cómo el sol irisa con sus rayos las verdes praderas y las faldas montañosas recamadas de flores, para sentarse en las riberas buscando el sueño plateado de las tranquilas rías; para avizorar entre luces mortecinas el arrebolado horizonte de nuestras tardes crepusculares, y para escuchar conmovido las campanadas del «Angelus» que, misteriosas, surgen de los campanarios de seculares torreones y de la soledad de nuestras humildes ermitas, Arzác inspirábase —¿qué digo inspirábase?— inspiraba a la Naturaleza para que, en íntimo contacto con ella, pudiesen ambos cantar, cantar, cantar la vida feliz, patriarcal y honrada de la raza vasca».

 

  Baiña 1882-ko ilbeltzaren 21-ean, zergatik ez dakigula, Baderas etxe ori saldu egin zuten Antonioren gurasoak. Erostuna Siervas de María de Anglet izeneko monja-kongregazio berria izan zan. Onek pagatu zuana: 53.000 pezeta. (2)

  Karlisten bigarren gerratea bukatu zanean, 1876-an alegia, ogei ta bat urte zituan Arzak jaunak. Artarako adiña zuan ezkero, fusilla artu bearrean arkitu al zan? Ez dakigu; ez du olakorik aditzera ematen bere idazkietan. Zera azaltzen da, ordea, argi eta garbi: ura baiño gizon paketsuagorik billatzen oso lan zailla edo bearbada eziñezkoa izango zala. Buruan ere ezin sartu zitzaion ari euskaldunak alkar iltzen jardunak ziranik.

  Dudarik ez da gerrate ura, euskaldun anaiak alkar gorrotatzen eta iltzen ikustea alegia, ulerteziña eta oso mingarria zitzaiola. Ona zer ikusi zuan San Juan gau batean, euskal legeen gorputza billatu nairik abiatuta:

 

Mendarte estu triste batean

arkitzen gera sarturik,

aritz bat dago gure aurrean,

galdua, ai!, igarturik,

txapel gorri bat alde batetik

eta txuri bat bestetik

dauzka zintzillik adarretatik,

erdian gorputz bat... illik.

 

  Gorputz ori norena zan esan bearrik ez dago: Euskal Erriko lege zaarrena noski.

  Nola euskalzaletu zan ez dakigu. Bai±a gazterik ekin zion bere lanak argitaratzeari. Ogei ta bost urte zituala, 1880-an, olerki bat agertu zuan Jose Manterolaren Cancionero Vasco bilduman: Azken agurrak gure etsaigoari.

  Arrezkero etzion bere lumari pake aundirik eman. Eskatu ere ala egingo zioten, eta ura aalegiñean saiatu.

  Bere idazlanak iru taldetan banatu ditugu. Leendabizikoan, bere poematxoak, Maritxo (1893), Zerura (1894), Joxe (1897), Sufritzen (1898) eta Amona (1900). Auetxek ditu, dudarik gabe, bere lanik berezienak. Bera mendian dabillela kontatzen digu; eta ango baserritarrekin zer gertatzen zaion.

  Idazlan oiek antz nabarmena dute Pedro Maria Otañoren Aitona gizagaisoa izenekoarekin. Bide orren urratzaillea nor izan ote zan, beraz? Galdera orri erantzuna eman aal izateko, lan oiek argitaratu ziran urteei begiratu diegu. Arzak jaunaren leenengoa, Maritxo, 1893-an agertu zan. Otañorena, berriz, 1896-koa da. Garbi dago, beraz, jenero orren asmakizuna norena izan zan.

  Poematxo oiek liburuska txiki eta meetan argitaratu ziran. Leenengoak onela zion azalean: Antonio Arzác / Maricho / (Errial bana) / Donostian / I. R. Baroja-ren semeen moldizkiran / 1893.

 

  Itzaurre onen egilleak bere etxeko oroipen bat azaldu nai luke orain. Beraren ama zana, donostiarra berez eta Maria izenez, zazpi urteko nexka zan orduan. Etxean ere artu zuten euskal argitalpen berri ura. Eta senideak, bera baño zaarragoak danak, azala irakurritakoan, burlaz onela esaten zioten:

 

  —Maritxo errial bana! Maritxo errial bana!

 

  Bigarren taldean, prosazko lanak. Baditu kontakizun sentikor batzuk, leyenda erara moldatuak, garai artan bai erderaz eta bai euskeraz modan zegoanez. Orrelakoak dira: Patxi ta Kontxexi, Aztua eta Legenartsua.        

  Bai±a geroztikako prosa-lanak, bere sentimentuak agertzearren edo euskal festetan-eta jende aurrean kunplitzeko moldatuak, laburragoak ditu.

  Irugarren taldean olerkiak bildu ditugu; edo, garai artan esaten zanez, itz neurtuak. Ontan ere sail luzeagoak ditu asierakoak. Alakoak dira: Iltzen bazaigu Ama Euskera, euskaldunak illak gera izenekoa, Jesus izanik amorioa, Jesus da bizi osoa; Tolosari San Juan bezpera gauerako eta Euskal Erriko perlak.

  Ondorengoak, ordea, askoz ere laburragoak dira. Bertso bakarrekoak ere bai batzuk, pentsamentu edo sentimenturen bat azaltzearren papereratuak. Batzuk, bertsolarien metrika klasikoan moldatuak; besteak, berak asmatutako bertso-mota berriren batean.

  Bere idazlanak, liburusketan argitaratutako poematxo oiek izan ezik, garai artako aldizkarietan agertu ziran. Donostiako Euskal-Erria-n batez ere. Baiña baita ere bertako El Pueblo Vasco egunkarian, Iruñeko Revista Euskara-n, Buenos Airesko La Vasconia-n eta abar.

  Orregatik, aren lanak biltzen aalegiñean saiatu bagera ere, ziur gera askok eta askok iges egingo zigutela. Denborarekin oietako batzuk eskuratuko ditugu; baiña liburu ontan sartzeko berandu izango da.

  Ala ere, lan batzuk gerok utzi ditugu kanpoan, Auspoaren liburu auek beren neurri jakiña eta mugatua dutelako. Baiña murrizketa onengatik, ederki asko ikusten da aren literatur-emaitza zer-nolakoa izan zan.

  Bai±a Arzak jaunaren lanetan nabarmentzen diran alderdi nagusienak zein diran esan dezagun.

 

  Leenengo, or goien ere adierazi degunez, izadiari zion maitasuna. Sentimentu ontaz blai-blai eginda daude aren lan guziak edo geien-geienak beintzat. Ala, olerki-erraiñu dizdizariz jantzita daude aren lan guziak. Leen aitatutako Adrian Loiarte jauna ederki jabetu zan ortaz:

 

  «Su prosa era poesía, y su poesía flor de perfume delicado. Desde sus primeras producciones, Arzác cautivó la atención de los selectos, de los escogidos. Su poesía no podÍa trascender a la gran masa social, a la mayorÍa, a pesar de tratar en ella asuntos tan familiares y simpáticos como trataba. Pero la emoción de lo tierno, de lo delicado, de lo puramente exquisito, la llevaba siempre Arzác a los corazones de sus lectores y al ánimo de sus oyentes».

 

  Ona, gai onekin jarraituz, Loiarte jaunaren beste lerro batzuk:

 

  «Podrán decirme algunos que tanto los asuntos como las imágenes y lenguaje que emplea Arzác en sus poemas y en su poesÍa toda son sencillos.

  Pues precisamente en esta misma sencillez baso yo el mérito y la importacia intuitiva y poética de su obra. Ser sencillo y no ser vulgar; ser fácil y no chabacano; ser aristócrata de veras y no dÚspota, he ahí lo que me parece dificil en la vida y en el mundo. Pero ser sencillo; y grande, armónico, insuperable a la vez; ser familiar y mantener distinción; acordarse de los humildes sin extramurar el castillo feudal, ¿quiÚn hay que lo haga? ¿Cuántos son los que lo practican? ¿No es difÍcil, más difícil esto, dificilísimo?»

 

  Andik beste puska batera onela dio Adrian Loiarte jaun onek:

 

  «Arzác fue las dos cosas a la vez: lírico y descriptivo. Lírico, cuando era transportado en alas del entusiasmo y cantaba el objeto que le inspirara, como su país, sus montes, su raza toda. Descriptivo, cuando con el espectáculo de la Naturaleza nos presenta en sus poemas, ennoblecidos e idealizados, los personajes de su observación. Fue un gran poeta, jamás atendido, postergado, injustamente postergado por su país, quien fue el nico que apagó los entusiasmos de aquel nobilísísimo corazón y le mantuvo entristecido hasta la muerte...».

 

  Arzak jaunaren bigarren alderdia, Euskal Erriaren eta euskeraren maitasuna. Onen egoeragatik kezka larrian bizi izan zan beti ura. Ortaz gai±era, garai artako euskaldunak fueroen galera ikusi zuten. Gertakizun garratz onek zauri mingarri eta sendaezi±a idiki zuan aien biotzetan. Atsekabe samin orren agergarri dira donostiar onen idazlan asko.

  Bai±a beste adierazgarri bat ere erabili omen zuan bere denbora guzian, Loyartek dionez:

 

  «Arzác, que vio aquello con la indignación propia de su carácter y con los ojos arrasados en lágrimas, ya que por sí mismo no pudo llevar la protesta en otra forma, perpetuó su duelo cual si se tratara de una enorme desgracia de familia, y arrancándose la corbata de color que ceñía su impecable camisa, la sustituyó por otra negra; y así, con su corbata negra continuó en eterno duelo hasta el momento de su muerte».

       

  Irugarren alderdia, beraren biotz bigun, zabal eta sentikorra. Errukiaz beteta zegoan gizon ura. Amodioa dala esaten du, bein eta berriro, mundu onen gaitzen eta ezbearren sendagai bakarra. Baiña ez gizon-emakumeen arteko amodioa, lagun urkoari bear diogun maitasuna baizik.

  Laugarrena, berriz, bere kristau sinismen sutsua eta debozio gartsua. Ez ditu oiek izkutatzeko. Aren bizitzaren ardatza erlijioa izan zala esan genezake. Arek gai ontan azaltzen dituan pentsamentu eta sentimentuak irakurriz, nere adiskide aundi baten oroipena etortzen zitzaidan burura: Fernando Artola Bordari zanarena. Fede berokoa au ere. Bi gizon auek berdiñ-berdiñak ez dirala badakit; baiña alkarrekin antza badutela ezin ukatu ditekena da, nere iritzirako beintzat.

  Esaten ari geranarekin bat dator, Arzak il zanean Bizente Monzón-ek idatzi zuana:

 

  «Hablaba un día con él, con el amigo y compañero que ya no existe; departíamos sabrosamente de cosas y costumbres de esta Euskal Erria que él amaba con ternura de madre, más que de hijo; se iba animando nuestra conversación, su fisonomía se encendía; brillaban de sinceridad y de entusiasmo sus dulcísimos ojos; y como yo le dijera, entusiasmado a mi vez: «D. Antonio, ¡cuánto le gusta a usted la poesía!», me contestó él, apretándome las dos manos cariñosamente, y con un acento de verdad, con una expresión de gozo que me ha quedado impresa en el corazón:

  —Sí, amigo mío. Créamelo usted. En la oración y en la poesía tengo yo todas mis delicias.

  ¿Se puede formar mejor, con dos palabras solas, el retrato moral de una persona? ¡Todas mis delicias!... ¡En la oración y en la poesía!... No lo olvido ni lo olvidaré mientras viva».

 

  Gai berari jarraituz, ara zer kontatzen duan Adrián de Loyarte-k:

 

  «Hallábase enfermo de algún cuidado el autor de este libro, que por aquellos tiempos colaboraba constantemente en la revista Euskal-Erria, y por lo tanto, su trato era frecuente con Arzác. Uno de los días en que la enfermedad se estacionó, Arzác marchaba solo, camino de Rentería.

  Encontróse con otro amigo y al saludarse los dos, el amigo notó en Arzác cierta preocupación, cierta tristeza visible en su rostro.

  No lo pudo evitar. Le preguntó su causa.

  Y Arzác, todo cariño fraternal para los que le trataban, sin poder reprimirse y con los ojos bañados en lágrimas, contestó:

  —Un amigo de mi alma; un colaborador de mi revista, a quien quiero con filial cariño, está bastante enfermo. Voy a Lezo; voy a rezar al Santo Cristo...

  No pudo hablar más y despidióse del amigo. Arzác, al llegar al histórico Santuario, compró una vela, la colocó él mismo ante el altar, la encendió y se puso a orar...».

       

  Baiña literatur-kondairan zein lekutan jarri bearko litzake Arzak jauna? Munduko literatur joerak kontuan artuta, donostiar idazle au erromantiko garbia degu. Alde batetik, izan ere, erromantizismoa joan dan mendean modako jarri zan; eta, bestetik, gure donostiar onek orrelakoxea zuan bere izakera.

  Euskal literaturari begiratzen badiogu, berriz, ura Donostiako XIX mendearen bukaerako taldean sartu bearra da. Irakurleak jakingo duanez, fueroak galdutakoan, euskeraren aldeko mugimentu sutsu bat sortu zan Gipuzkoako iriburuan. Ordukoak ditugu Martzelino Soroa, Biktoriano Iraola, Ramon, Pepe eta Rosario Artola, Frantzisko Lopez-Alen, Sanchez Irure, Kasal Otegi eta abar eta abar. Baita Antonio Arzak au ere.

  Orain, berriz, Donostiako Udalak, bere Euskara-ren Udal Patronatuaren bidez, euskal gizaldi orren idazlanak berreskuratu nai ditu. Piskanaka bada ere, altxor ori zokotik plazara atera: illunpetik argira ekarri. Ala, Antonio Arzak au ere bete-betean talde ortakoa danez, beraren idazlanan bilduma au argitaratzeko laguntza eman du. Milla esker berari.

  Donostiako euskal idazle-gizaldi ortakoa izateaz gain, beraren bultzatzaille eta zuzendarietako bat ere Antonio Arzak izan zan.

  Ala, garai artan urtero ospatzen ziran Donostian Euskarazko itz jostaldiak. Oiek antolatzeko lanak Consistorio de juegos florales euskaros izeneko elkarteak artzen zituan bere gain; eta beraren goarpelaria edo sekretarioa Antonio Arzak izan zan urte mordoan. Eta, edozeiñek dakianez, orrelakoetan ez da leendakaria izaten lanaren zama bere bizkar eramaten duana, sekretarioa baizik.

  Donostiako euskal xuxpertze orren argitalpen nagusia Euskal-Erria aldizkaria izan zan urte askoan. Jose Manterolak eman zion asiera 1878 urtean, eta beraren zuzendaria izan ere bai 1884-an il zan artean.

  Orduan Antonio Arzak jarri zuten ildakoaren lekuan. Bai berak ere, erioak eraman zuan arte, eginkizun orri zintzo eta gogoz erantzun. Beraren gain gelditu zan, andik aurrera, aldizkariarentzat idazlanak bildu, aietako bakoitza bere tokian jarri, argibide eta oarrak idatzi, euskal festen berri eman, gaiñontzeko albisteak ere adierazi, eta abar eta abar.

  Ogei urte igaro zituan eginkizun ortan. Zama benetan astuna. Arek, ala ere, bere biotz guztia lan ortan jarriko zuala dudarik ez da. Onela zion, beraren il-berria ematerakoan, El Pueblo Vasco egunkariak:

 

  «Colaborador infatigable de la revista Euskal-Erria desde su fundación, a la muerte del malogrado Manterola se encargó de la dirección, y desde entonces, 1883, lleva publicados cuarenta tomos que representan labor considerable y constituyen una enciclopedia bascongada del mayor interés».

 

  Eta Alfredo de Laffitte-k onela aitortzen zuan:

 

  «La Revista fundada por el malogrado bascófilo Manterola, halló en Arzác un aventajado continuador de la obra, y en sus hábiles manos ha llegado a ser un monumento colosal de materia bascongada, con sus cincuenta y un volúmenes publicados y el cuarto de siglo de existencia».

 

  Ori aski ez balitz bezela, aldizkari ortatik kanpora ere idazten zuan. Onela dio El Correo de Guipúzcoa egunkariak:

 

  «Colaboró en multitud de periódicos y revistas nacionales y sudamericanas, siendo su nombre muy conocido en todas partes donde había bascongados».

 

  Tamalez, idazki oiek biltzen oso lan zailla derizkiogu, leen esan degunez, eta ez dakigu iñork iñoiz egingo duan.

  Arzak jaunaren beste meritu bat Euskaldun-Fedea izeneko antzerki-taldeari asiera ematea degu. Onela dio Loyarte jaunak:

 

  «El mismo año de 1896, y continuando Arzác la labor iniciada por Manterola, fundó el cuadro dramático Euskaldun-Fedea, una de las agrupaciones euskaras más meritorias del país, y a quien se debe casi en todo el fomento y propagación del Teatro euskaro en Guipúzcoa.

  Con Antonio Arzác, componían dicho cuadro dramático su presidente, el tantas veces premiado poeta y escritor basco Juan Ignacio Uranga, uno de los hombres que mejor dominan la lengua euskara; José Marino Arrieta, Felipe Casal, José Gamboa, Domingo Andonaegui, el poeta Ramón Guelbenzu, Elías Gorostidi, José Juaristi, Daniel Badiola y Pablo Altuna.

  Los comienzos de este cuadro dramático no pudieron ser más afortunados. Su aparición por primera vez la hizo con motivo de las Fiestas Euskaras de Mondragón el 5 de Julio del mismo año de 1896. La Casa Consistorial de esta pueblo guipuzcoano quedó convertida en animadísimo teatro, respresentándose las siguientes obras: Alkate Berriya y Abek Ishtillubak, del malogrado Marcelino Soroa; Aritzaren zumo gozua, del antes citado Ignacio Uranga, y el monólogo Prashku, de Pepe Artola.

  El éxito de esta representación fue tan lisonjero, que casi todos los actores tuvieron que salir repetidas veces al palco escénico ante las reiteradas aclamaciones del público».

 

  Beste argibide jakingarri au ere ematen digu El Correo de Guipúzcoa dalakoak:

 

  «Al Sr. Arzac se debe la iniciativa de fundar el actual Orfeón Donostiarra, de cuya Sociedad coral era presidente honorario».

 

  Adrian Loyartek, berriz, onela dio:

 

  «En las mismas Fiestas Euskaras —Arrasatekoetan alegia— se dio a conocer el naciente Orfeón Donostiarra, hoy una de las masas corales más importantes de Europa, según confesión de reputados críticos extranjeros y españoles, y que fue también fundado por Antonio Arzác.

  El día 7 de Julio de 1896 cantó el Orfeón Donostiarra, bajo la dirección del malogrado erriko-sheme y profesor de gimnasia del autor de este libro, Norberto Luzuriaga (Lushu), la canción Boga-boga, el Ume eder bat, de Iparraguirre, y Charmangarriya, terminando con el himno de las libertades bascas, el Guernikako Arbola».

 

  Oso musikazalea baitzan. Eta gai ortan jakituna ere bai. Ala, zenbait doiñu ere sortu zituan, kanturako eta pianorako. Eta Donostiako musika-bandak jo ere egin izan omen zituan oietako batzuk.

  Loyartek esaten digunez, Euskal Festa oietan maiz samar egiten omen zuan Arzak jaunak bere itzaldia:

 

  «Muchas veces pronunciaba discursos en euskera, y era de oírle aquella dulzura en sus labios, aquella inspiración en su frase, aquella elegancia y flexibilidad de la lengua en que hablaba, aquellos conceptos tan elevados, que surgían vibrantes y sonoros, con el realce de su figura de corte netamente basco».

 

  Izendapen batzuk ere jasoak zituan. Onela dio egunkari orrek berak:

 

  «Era correspondiente de la Real Academia de la Historia y de la Sociedad francesa de Arqueología».

 

  Donostiako Udal Liburutegiaren zuzendaria ere bera izan zan. Zer egin ontan bete zuan lana onela ikusten zuan La Voz de Guipúzcoa egunkariak:

 

  «A él se debe en gran parte el que el Ayuntamiento de San Sebastián cuente con una biblioteca enriquecida con muchos y valiosos volúmenes, ordenados con excelente método que facilita su consulta, y a él se debe también que de año en año haya aumentado el número de lectores asiduos, y de consiguiente el aumento de la cultura popular, base del progreso de los pueblos».

 

  El Pueblo Vasco-k, berriz, onela dio:

 

  «Su último trabajo de la Biblioteca municipal, de la que era director, supone un esfuerzo colosal para llevar a feliz término el catálogo por orden de materias y alfabético de autores, obra que ha merecido las felicitaciones del Ayuntamiento.

  En ella puso toda su alma y mucha parte de su salud, y no parece sino que la Parca fiera ha aguardado a que concluyera la última letra para llevarse su cuerpo como se había llevado su espíritu».

 

  Buenos Airesko La Baskonia aldizkariak ederki asko jabetu zan Arzak jaunak katalogo orren bukaeran idatzi zuanaz:

 

  «Quien no le conociera podría juzgarle con sólo leer la advertencia final de su catálogo:

 

  «Ha habido quienes han echado de menos en esta Biblioteca la existencia de un álbum de autógrafos de personas distinguidas que la han honrado con su visita. No he querido abrirlo, por considerarla tan honrada con la presencia del más encumbrado por su saber o categoría, como con la del más modesto obrero».

 

  Bein batez, Jose Canalejas politikaria, orduan Ministro de Fomento zana, Donostiako Udal Liburutegira bisitaz etorri zan. Antxe ikusi zuan, tokirik dotorenean, liburu xaar bat. Zer ote zan galdetu eta Arzak jaunak onela erantzun zion:

 

  —Liburu ori, Jauna, xaarra bai, baiña sakratua, Euskal Fueroena da.

 

  Parisen artxiberoa zan Theódoric Legrand jaunak, berriz, berak udal liburutegian egin zion bisita nola izan zan kontatzen digu:

 

    «Tuve el honor de serle presentado a fines de Septiembre. Largo tiempo le veré en el salón de la Biblioteca Municipal levantándose de su mesa de trabajo y viniendo a mí, las manos tendidas, con una cari±osa bondad: largo tiempo recordaré la deliciosa plática que tuvimos entonces. Empezamos en castellano, después con una exquisita fineza se puso a hablar francés y dominaba dicha lengua perfectamente; nunca olvidaré con qué amor me habló de su tierra natal, etc. etc.

  Poco tiempo después, tres semanas más tarde, llegaba a mí la noticia de su fallecimiento, triste nueva que me produjo profundo dolor».

       

  Antonio Arzak jauna, ezkondu gabea izanik, bere arreba Josefarekin bizi zan. Au alarguna zan. Beraren senarra izana, Enrike Enrile jenerala. Oker ez bagaude, alaba bakarra izan zuten eta bera umetan il. Josefa onek ere Euskal-Erria aldizkarian idazlan batzuk argitaratu zituan.

  Antonio 1904-ko urriaren 11-n il zan, bat-batean gaiñera. Testamenturik egin gabe eta elizakoak ere artzeko betarik gabe:

 

  «No testó ni pudo recibir ningún Santo Sacramento».

       

  Bezperan, egunero bezela, Euskal-Erria aldizkariaren lanetan jardun omen zan. Illunabarrean, zortziak aldera, etxera joan aurretik, lagunei bostekoa eman eta itz auek esan zizkien:

 

  —Gau on! Gaurko lana bigar bukatuko degu.

 

  Orixe izan zan aren azken agurra. Andik ordu batzuetara, goizeko bostetan, il zan, Fuero kalean, leenengo zenbakian. Ziur aski, antxe izango zuan bere etxe-bizitza. Asistolía izan omen zuan; biotzekoa, alegia. (3)

  Ainbat aldiz aitatutako Adrian Loyarte jaunak onela esaten du, aren azken arnasa nola izan zan adierazi nairik:

       

  «La muerte de Arzak sobrevino cuando nadie lo esperaba por su constitución robusta y su edad no avanzada. Y, sin embargo, una noche, tras grito desgarrador que alarmó a los suyos, murió víctima de una angina al pecho, el 11 de Octubre de 1904».

       

  Berrogei ta bederatzi urte zituan. Sasoi ederrena, dudarik gabe, buru-lanetarako.

  Aren il-berriak atsekabe aundia zabaldu zuan Euskal Erri guzian. Are geiago Donostian eta bertako euskaltzaleen artean.

  Egun berean, Donostiako Udalak lerro auek zuzendu zizkion ildakoaren arreba Josefari:

 

  «Con tan rudo golpe, el Municipio se ve privado de un empleado inteligentísimo, cuyo celo y laboriosidad nunca elogiará bastante. Las letras euskaras están de duelo, porque acaba de desaparecer uno de sus eximios poetas, de la mayor dulzura y sentimiento en la legendaria lengua de Aitor; la Ciudad de San Sebastián, y con ella la Euskal Erria toda, ve con dolor descender, joven, vigoroso aún, a uno de sus más entusiastas y queridos hijos, y V., señora, ha perdido para siempre el único ser de su familia, hermano cariñoso que endulzaba las amarguras de la vida con su bondadoso carácter».

 

  Illetak biaramonean ospatu ziran, goizeko amaiketan, Artzai Onaren eliza jendez beteta zegoala. An ziran Donostiako alkatea, Elosegi jauna; ta udal-gizon guziak, Euskarazko itz jostaldiak edo Consistorio de Juegos Florales elkarteko gizonak, Orfeón Donostiarra-koak, Euskaldun-Fedea taldekoak eta abar.

  Gorputza elizatik kanposantura bizkarrez eramaterakoan, Donostiako musika-bandak lagundu zuan, il-eresi bat joaz.

  Albiste goibel ori jasotakoan, idazlan sentikorrak eskeiñi zizkioten Euskal Erriko egunkariak: La Voz de Guipúzcoa, La Constancia, El Correo de Guipúzcoa, El Pueblo Vasco... Aietan ikusten danez, oso gizon maitea eta estimatua zuten danak ere; eta arek utzitako utsunea betetzen oso zailla izango zalakoan zeuden.

  Euskal-Erria aldizkariak zuzendari berria bear eta Frantzisko López-Alen jauna aukeratu zuan zeregin ortarako.

  Baita zenbaki berezi bat zuzendari zanari eskeiñi ere, erdal eta euskal idazle askok aretzaz zer sentitzen zuten azaltzen zutela.

  Adibide bat jartzeko, ona zer zion Jose Marino Arrietak:

 

Negarra datorkit, bai,

biyotz barrendikan,

zu ill egiñ zerala

gaur aditurikan.

Aspaldiyan euskerak

ez dauka onikan:

semeak badijoaz

bere ondotikan,

ama eri utzita

biyotz erditikan,

poztutzeko ez dubela

beste orlakorikan.

Lagunduko al digute

goitik oraindikan!

 

  Manuel Díaz de Arcaya-k onela esaten zuan Zaragozatik:

 

  «Tus virtudes las pregona una sola frase: Has muerto sin enemigos».

 

  Areago esaten du Adrian Loyartek:

 

  «Ser enemigo de Arzác era poco menos que imposible».

 

  Eta beste batzuek ere gauza bera esaten dute: etsairik gabeko gizona zala ura.

  Biktoriano Iraolak ere bertso bat eskeiñi zion:

 

Ezta nabaitzen gozotasunik

euskaldun biyotz minduan,

ezta nabaitzen ill dan ezkero

guretzat zorigaiztuan.

Ama Euskera bezel-bezela

biyotzez maite genduan,

bera zan gure argi bidea,

berak gidatzen ginduan,

euskal zaliak gelditu gera

ume zurtzaren moduan,

ala eztakit utsun aundi au

zeñek estaliko duan.

 

  Pedro Sarasketak, berriz, gaurko egunerako ere zer esan aundia duten itz auek:

 

  «Todos sus amores, todos sus desvelos, sus afanes todos, fueron la prosperidad de Euskaria. Por ella trabajó sin descanso. Su favorita ilusión fue la de ver recuperados nuestros derechos forales. Le tocó ser testigo de que nos los arrebataran despiadada, brutal e ilegalmente, y abrigaba la esperanza de que fuera reparada tamaña injusticia. Poco a poco fueron decayendo aquellas esperanzas. Volvió entonces los ojos hacia su amada Euskaria y con amargura infinita creyó observar eran escasos, muy escasos, los verdaderos defensores que quedan de sus derechos al país basco. Predomina en su suelo la venenosa planta de políticos que anteponen a su bascongadismo la propia conveniencia, y es por otra parte bastante numerosa esa masa de bascongados exóticos que tanto daño causa con su lamentable indiferencia. Por eso él... estaba triste, triste fue su vida y murió triste».

 

  Karmelo Etxegaray jaunaren aitorpenak, berriz, argi egiten digu Arzak zanaren izakera nola zan ulertzeko:

 

  «No hay gran poeta lírico que no tenga mucho de infantil y candoroso. Por algo dijo Joubert que los poetas son niños con mucha grandeza de alma y con una inteligencia celeste. ¿Será cierto que, como afirmó en otra ocasión, no entrará en los reinos de la belleza quien no sea semejante a los niños? El bueno, el noble, el honrado Arzac, con aquel infantilismo suyo tan simpático y tan entrañable, que daba carácter tan singular a su poesía y la hacía inconfundible, fue, sin duda alguna, de los mortales privilegiados que merecieron entrar en esos reinos».

 

  Frantzisko Lopez-Alen jaunak onela ematen zion bere azken agurra:

 

  «Bizi naizen artean izango da zure obian, gutxienaz, osto bat; eta elizan otoitz bat, eta biotz ontan, iñoiz banatuko ez dan oroitz andi bat!»

 

  Gure aldetik, berriz, Antonio Arzak jauna illik larogei ta amar urte igaro diran arren, testigantza berri bat jaso aal izan degu, Pedro Maria Otañoren anai Bernardoren eta Frantzisko Lopez-Alen jaunaren billoba dan Manuela Otañoren aotik:

 

  «Antonio Arzak nere ama zanaren aitapontekoa zan. Baita nere amaren aldeko aitona zan Frantzisko Lopez-Alen zanaren lagun miña ere.

  Bien argazkiak, Antoniorena eta Frantziskorena, aitapontekoarena eta aitarena alegia, bere tokadorean antxe izaten zituan gure ama zanak; eta gauean, lotarakoan, musu bana ematen zien, onela esanez:

  —Nere aita santu bat izan zan, eta nere aita-pontekoa ere bai!

  Biak gure ama zanari maitasun aundia izan zioten. Sarritan, ama neska koxkorra zala, nere aitonak ura oiñetan eserita zeukala idazten zuan. Eta, kalean jostatzen ari bazan, langelako leioa zabaldu egiten zuan, begiak altxa besterik gabe bere alabatxoa ikustearren.

  Ulia mendira joaten giñanean, ama zanak onela esaten zidan.

  —Mendi onek ez du metro kuadraturik izango, nere aitak eta nere aitapontekoak olerki bat idatzi gabekorik.

  Bien adiskidetasuna, izan ere, munduan oso banaka izaten diran bezelakoxea zan.

  Famili aberatseko semea zan nere amaren aita-ponteko ori. Aren jaiotetxean, amairu serbitzari izaten omen ziran. Baserri asko, ez dakit zenbat, berenak omen zituzten.

  Baiña bera, Antonio, eskuzabalegia izan. Eman eta eman egiten zuan arek, iñork ezer jakin gabe. Berriz olakorik izango ez dan moduko gizona baitzan.

  Ategorrieta aldetik pasatzen giñan bakoitzean, onela esaten zidan amak, Notre Dame-ko komentua erakutsiz:

  —Ortxe zan nere aitapontekoaren etxea.

  Ni bein baiño geiagotan izan nintzan Antonioren arreba Josefaren etxean. Guk Pepita deitzen genion. Oni ere amapontekoa esaten zion gure amak.

  Orduan Bergara kalean bizi zan. Enrile jeneralaren alarguna zan. Tituluduna bera, markes edo konde. Sarritan onela esaten zidan andre Pepita arek:

  —Kuadro au zure aitona Frantziskok egiña da. Au ere bai.

  Etxe ura, izan ere, museo bat zan. Dana kuadroz, pitxiz eta antziñako gauzez beteta zegoan. Baiña andre Pepita orrek, il aurretik, gauza batzuk erregalatu egin zituan. Gaiñontzekoak, berriz, bera il ondoren sakabanatu ziran. Testamentariak esan bearko luteke etxe artako gauzekin zer egin zuten». (4)

 

  lkusi degunez, goralpen aundiak egin zizkioten Antonio Arzak jaunari, beraren eriotzaren berri tristea zabaldu zanean. Oiek danak, ordea, il ondoko loreak ziran.

  Baiña bizi zalarik jaso al zituan arek ain mereziak zituan aitorpena eta esker ona? Duda egiten degu. Beraren arreba Josefak —eta arek zerbait jakingo zuan— pena ori agertzen duala dirudi:

 

    «Hasta aquí llegaron los afanes y desvelos del mejor de los hermanos (Q.E.P.D.). ¡Ojalá hubiera recogido el fruto..., el cariño de sus amigos y el de su pueblo todo!».

       

  Adrian Loyarte jaunaren itz auek ere triste samarrak dira:

       

  «Su vida se reducía a la Biblioteca Municipal y a la revista Euskal-Erria. Murió medio olvidado y así continúa, a excepción de cuatro o cinco, que le rendimos un culto de amor más intenso cuanto mayor es la distancia del tiempo que nos separa desde su muerte».

       

  Leen aitatutako egunkari oietako batek, El Pueblo Vasco-k, Arzak jaunaren il-berria ematerakoan, aren idazlanak bildu eta liburu batean argitaratzea eskatu zuan:

       

  «Sus sentimentales poemas, sus lindos versos, sus hermosos pensamientos, que parecen suspiros del alma, desperdigados por ahí en folletos y revistas, habrán de ser recogidos y editados en una edición completa de sus obras».

       

  Baiña aren eskaera, gure arteko ainbat eta ainbat asmo eta burutazio bezela, aizeak eraman zuan. Lotsa eta poza, biak sentitu ditugu El Pueblo Vasco*-ren itz oiek irakurtzean. Lotsa, bilduma eta argitalpen oiek, ia eun urte igaroagatik, egin gabe zeudelako. Poza, berriz, lan ori burutzea guri egokitu zaigulako, alako epe luzearen ondoren bada ere.

 

 

 

(1) San Bizenteko eliz-artxiboan jasotako argibideak. Beste argibide iturri bat: Adrián de Loyarte: Donostiarras del siglo XIX, 1913, San Sebastián, Librería Editorial Baroja, Antonio Arzak jaunari buruzko atala.

(2) Notre Dame komentuan jasotako argibideak.

(3) Artzai Onaren eliz-artxiboan, ildakoen 111 liburuan, 131 orrian, 96 zenbakian.

(4) Josefa Arzak Alberdi andrea, Antonioren arreba, larogei ta bat urterekin il zan, 1939-ko maiatzaren 2-an, Bergara kaleko 20 zenbakian, zaarrez: «a consecuencia de senilidad». (Artzai Onaren elizako IX eriotz liburua, 120 orria, 101 zenbakia.)

Liburuaren orrialdera itzuli
Donostiako euskal idazleak Idazleak alfabetikoki Idazleen kronologia Liburuak alfabetikoki